In de geschiedenis van de mens werden vaak beelden van belangrijke personages, koningen etc. geplaatst in gebedshuizen. Door de jaren heen vergat men de oorspronkelijke context waarin de beelden werden geplaatst en begon men een goddelijke status toe te kennen aan de beelden. Dit kon leiden tot het aanbidden van afgoden. Profeet Mohammed (vrede zij met hem) verbood het maken van afbeeldingen en standbeelden van Allah en van mensen, omdat de islam is gekomen om een einde te maken aan het aanbidden van afgoden.

Om deze reden zochten islamitische kunstenaars naar alternatieven en deze vond men in de geometrie. Met geometrische patronen worden patronen bedoeld die zijn opgebouwd uit geometrische figuren, bijvoorbeeld vliegers, ruiten, regelmatige veelhoeken of regelmatige sterren. Kunst maakte kennis met geometrie en daaruit ontstond een nieuwe prachtige kunstvorm: arabesk. In deze kunstvorm kende de verbeelding en creativiteit van de kunstenaar geen grenzen.

Arabesk motieven

Wanneer je arabesk motieven bekijkt, zal je merken dat er ongelooflijk veel details in verwerkt zijn. Telkens kun je nieuwe details ontdekken, ook op plaatsen waar je eerder ook al naar had gekeken. Arabesk is een term uit de architectuur en beeldende kunst. Deze geometrische benadering is ontstaan uit een combinatie van zuivere wiskunde en architectuur, waarbij men constant op zoek is gegaan naar nieuwe patronen. De kunstvorm bevat geen menselijke figuren, maar vloeiende lijnen die door elkaar lopen en een prachtig geheel vormen. Doordat de mens rust ervaart bij het bekijken van arabesk, is deze kunstvorm toegepast bij de inrichting van o.a gebedshuizen, fonteinen en paleizen. Vaak zijn hele muren met arabesken bedekt.

In de zuivere wiskunde hebben patronen een verband met groepentheorie. Elk patroon heeft een bepaalde symmetrie-eigenschap en behoort daarmee tot een zekere groep. Arabesk kenmerkt zich ook door de zuivere wiskunde. Verschillende patronen (eenheden) lopen in elkaar over, maar tegelijkertijd stromen ze ook van elkaar weg. Ieder patroon is een autonome eenheid die op zichzelf staat, maar er is ook een verband tussen de patronen. Zij vormen samen een nieuw patroon.

 Geometrische patronen zijn verwerkt in deze fontein in Marokko

Kalligrafie

Ook Arabische teksten (uit de Koran) worden gebruikt om extra betekenis te geven aan de kunst. Men heeft een bijzondere stijl ontwikkeld waarin letters in elkaar worden ‘geweven’. Dit wordt kalligrafie, de kunst van het schoonschrijven, genoemd. Voornamelijk het Koefi handschrift werd gebruikt in de 8e eeuw, vernoemd naar de stad Koefa in Irak. De oudste exemplaren van de Koran werden in het Koefisch geschreven. Het is een van de belangrijkste stijlen van kalligrafie binnen de islam. Vanwege zijn hoekige vormen was het Koefi handschrift bij uitstek geschikt om in steen te worden uitgehouwen. Het werd dan ook veelvuldig toegepast voor architectonische decoraties, zoals ook mozaïeken. Uit het oorspronkelijke Koefi schrift ontwikkelden later verschillende lokale stijlen met ronde sierlijke vormen, zoals de Oost-Koefische stijl (o.a in Perzië en Turkije). Ook de schriftstijlen die in Noord-Afrika en Spanje tot ontwikkeling kwamen (maghribi, sudani en andalusi), verschillen aanzienlijk van het oorspronkelijke Koefi.

 De teksten op de Rotskoepel (Jeruzalem) zijn geschreven in het Oost-Koefisch schrift

 Een minaret in Granada (Spanje), opgesierd met de tekst ‘La ilaha illa Allah, Muhammed Rasul Allah’ (Er is geen god dan Allah, Mohammed is Zijn Boodschapper) in het oorspronkelijke Koefische schrift

Bloemmotieven en invloed op Europese kunst

Bloemmotieven worden ook regelmatig gebruikt in arabesk. In de 8e eeuw werden de bloemen- en plantendecoraties gestileerd tot door elkaar gevlochten decoratiemotieven. De wijze waarop bloemen, takken en bladeren op een geometrische wijze zijn gebruikt, heeft ook Europese kunstenaars beïnvloed. Het is een belangrijke inspiratiebron geweest voor de Renaissance, en de barok en rococo (laatbarok) kunststijlen en voor de moderne kunst (grotesque stijl). Het is bekend dat Leonardo da Vinci de arabesk motieven ‘magisch’ vond en een deel van zijn tijd besteedde aan het ontwerpen van verschillende motieven. Ook Raphael en Dürer (eind 15e eeuw) gebruikten arabesk motieven in hun schilderwerken.

 Bloemmotieven op het plafond van het Topkapi paleis (Istanbul)

 Islamitisch knoop motieven op de gordijnen en mantel van Koning Henry VIII (Engeland)

 Vinci knoop van Leonardo da Vinci. Embleem van zijn Academie in Milaan.

Olieverf

Niet alleen arabesk kunst bereikte Europa. In de 14e eeuw vond ook een andere belangrijke ontwikkeling plaats voor Europese kunstenaars. Uit de islamitische wereld werd olieverf geïmporteerd. Voorheen kende men alleen tempera, een mengsel van droge, poedervormige pigmenten, vermengd met eidooier en water. Hiermee waren de mogelijkheden echter beperkt. Men kon enkel op houten panelen schilderen. De intrede van olieverf op basis van lijnzaad ontketende een grote verandering voor de Vlaamse en Venetiaanse kunstenaars. De kleurverzadiging van kunstwerken nam enorm toe.

Moderne Nederlandse kunstenaar in 20e eeuw

Maurits Cornelis Escher was een Nederlandse grafische kunstenaar die bekend stond om zijn regelmatig gebruik van wiskundig geïnspireerde houtsneden. De inspiratie van wiskunde in zijn werken ontstond in 1936, toen hij reisde door het Mediterraans gebied en voornamelijk het historische Andalusië. Hij raakte hierdoor geïnteresseerd in orde en symmetrie. Hij beschreef zijn reis door het gebied als ‘de rijkste bron van inspiratie die ik heb ervaren’. Na zijn reis door Alhambra, probeerde Escher de kunstwerken van de Moren te optimaliseren door het gebruik van geometrische roosters als basis voor zijn schetsen. Hier voegde hij bepaalde designs aan toe, zoals vogels en leeuwen.

“Staan deze werken dichter bij de wiskunde of de kunst? Ik heb persoonlijk moeite met het beantwoorden van deze vraag.” Maurits Cornelis Escher (1898-1972)

 Vliegende vissen van M.C. Escher

 Dag en nacht van M.C. Escher

 Paarden en ruiters van M.C. Escher